Pojęcie zmiennej

Pojęcie zmiennej (variable) jest jednym z podstawowych pojęć słownika, którym posługuje się każdy psycholog-badacz. Można zaryzykować twierdzenie, że nie ma takiego artykułu empirycznego z zakresu psychologii (naukowej, nie „harlekinowej”!), którego autor/autorka nie użyłby/użyłaby tego ważnego pojęcia.

Czym jest zmienna?

Weźmy – na początek – dwa przykłady. „Inteligencja” jest to właściwość, przyjmująca różne wartości dla takich „obiektów” jak ludzie. Z kolei taka właściwość jak „zdolność do kontaktowania się z duchami przodków” może przyjmować jedną z dwóch wartości: {X ma zdolność do kontaktowania się z duchami przodków, X nie ma zdolności do kontaktowania się z duchami przodków} dla poszczególnych elementów zbioru ludzi. Jeżeli o danej właściwości możemy powiedzieć, że przyjmuje ona różne (i co najmniej dwie) wartości, to jest to zmienna (variable). Tak np. definiuje zmienną Fred N. Kerlinger (1986, s. 27): „zmienna jest właściwością, która przybiera różne wartości”. Zmiennymi są więc np.: płeć, poziom wykształcenia, poziom aspiracji, poziom aktywacji, inteligencja, neurotyzm, ekstrawersja, lęk, poczucie winy, ale też przytoczona wyżej właściwość: zdolność kontaktowania się z duchami przodków. Takie jak wyżej zdefiniowanie zmiennej jest jednak zbytnio uproszczone. Zanim przejdziemy do przedstawienia różnych odmian zmiennych, z którymi psycholog będzie się spotykał w swojej praktyce badawczej i diagnostycznej, zdefiniujmy, jaką to właściwość określimy tym mianem. Następnie z grona formalnie poprawnie skonstruowanych zmiennych wyłonimy te, które będą zasługiwały na miano „zmiennych psychologicznych”.

Jakaś właściwość przypisana elementom danego zbioru zostanie uznana za „zmienną” w dyscyplinie naukowej psychologia, gdy będzie łącznie spełniała opisane dalej warunki.

Warunki formalne

1. rozłączność: jednej osobie przysługuje tylko jedna wartość; 
2. adekwatność:

B-1: wyczerpywalność – każdej osobie musi być przypisana jakaś wartość, 
B-2: wyłączność – wartości zmiennej mogą być przypisane tylko tym osobom, które ta zmienna obejmuje swoim zasięgiem.

Warunek trafności

Kryterium wyodrębniania wartości musi być trafne: zgodne z aktualnym stanem wiedzy psychologicznej.